Czy Zakład Ubezpieczeń Społecznych może kwestionować i zmieniać kwoty zadeklarowane przez osobę prowadzącą pozarolniczą działalność gospodarczą lub osobę współpracującą jako podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne?

Od jakiegoś czasu można zaobserwować zjawisko kwestionowania przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych kwot zadeklarowanych przez osoby prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą lub osoby współpracujące z tymi osobami, jako podstawa wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne, a w konsekwencji obniżanie przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych zadeklarowanej podstawy wymiaru składek do kwoty najniższej, obowiązującej przy ustalaniu podstawy wymiaru składek osoby prowadzącej pozarolniczą działalność gospodarczą lub osoby współpracującej.

Skutkiem zakwestionowania przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych podstawy wymiaru składek jest znaczne obniżenie m.in. zasiłków chorobowego i macierzyńskiego, jaki Zakład zobowiązany jest do wypłacenia uprawnionemu przedsiębiorcy lub osobie z nim współpracującej w razie choroby, lub macierzyństwa.

Powyżej opisane działania Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w przedmiocie kwestionowania i zmiany podstawy wymiaru składek deklarowanych przez osoby prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą lub osoby z nimi współpracujące wydaje się nieprawidłowe i nie znajduje oparcia w obowiązujących przepisach prawa, co zresztą podkreślane jest przez większość orzecznictwa i doktryny. Zwrócić należy jednak uwagę, iż nie dotyczy to sytuacji, w której kwestionowany jest sam tytuł do objęcia ubezpieczeniem społecznym przedsiębiorcy lub osoby z nim współpracującej, w takim bowiem wypadku, gdy skutecznie zakwestionowany zostanie tytuł do podlegania ubezpieczeniom społecznym, przedsiębiorca lub osoba z nim współpracująca w ogóle nie zostaje objęta ubezpieczeniami społecznymi, czyli w ogóle nie posiada tytułu do objęcia jej ubezpieczeniami społecznymi.

Zgodnie z art. 18 ust. 8 ustawy z dnia 13-10-1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 423) — w dalszej części artykułu zwaną ustawą systemową — podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe osób prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą oraz osób z nimi współpracujących, stanowi zadeklarowana kwota, nie niższa jednak niż 60% prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego przyjętego do ustalenia kwoty ograniczenia rocznej podstawy wymiaru składek, ogłoszonego na dany rok kalendarzowy.

Oznacza to, że skoro przepisy ustawy systemowej zezwalają na zadeklarowanie dowolnej podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne osób wymienionych w tym artykule na poziomie od 60% do 250% przeciętnego wynagrodzenia i nie uzależniają ustalenia wysokości podstawy od rzeczywistego przychodu, to osoba prowadząca działalność gospodarczą i osoba współpracująca może dowolnie ustalić podstawę wymiaru składek, byle by tylko podstawa ta mieściła się w tzw. widełkach pomiędzy 60% a 250% przeciętnego wynagrodzenia.

Powyższe potwierdzone zostało we wciąż aktualnej Uchwale Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego — Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych z dnia 21 kwietnia 2010 r. sygn. akt II UZP 1/10, gdzie Sąd Najwyższy stwierdził, że „Zakład Ubezpieczeń Społecznych nie jest uprawniony do kwestionowania kwoty zadeklarowanej przez osobę prowadzącą pozarolniczą działalność jako podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne, jeżeli mieści się ona w granicach określonych ustawą z 13.10.1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.)”. Stanowisko powyższe potwierdza również Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 29 listopada 2017 r., sygn. akt P 9/15 wskazując, że „Ustawodawca nie ustanowił mechanizmu konfrontowania rzeczywistego przychodu przedsiębiorcy z przychodem przezeń deklarowanym (w określonych granicach), pozostawiając mu wybór zadeklarowania, do celów ubezpieczeniowych: faktycznego przychodu, przychodu minimalnego, mimo wyższych przychodów faktycznych (płacąc niskie składki na wszystkie ubezpieczenia, przedsiębiorca taki otrzymuje niskie świadczenia), albo przychodu przewyższającego jego przychody faktyczne (przedsiębiorca taki zapewnia sobie wysokie świadczenia, ale za cenę uiszczania odpowiednio wysokich składek na wszystkie ubezpieczenia)”. W uzasadnieniu wyżej wymienionego wyroku Trybunału Konstytucyjnego Trybunał przytacza również opinię Prezesa Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, w której Prezes Zakładu Ubezpieczeń społecznych wyjaśnia, że „ZUS nie kwestionuje podstaw wymiaru składek osób prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą (dalej: przedsiębiorców), ponieważ w stosunku do tej grupy ubezpieczonych u.s.u.s. zawiera odmienną – niż w odniesieniu do pracowników – konstrukcję podstawy wymiaru składek. Stanowi ją kwota zadeklarowana – bez względu na wysokość osiąganych z działalności przychodów
czy dochodów – która jedynie musi się mieścić w granicach ustawowych”.

W nowszym orzecznictwie Sądu Najwyższego można znaleźć wyroki, w których Sąd Najwyższy odmiennie zinterpretował przepisy ustawy systemowej i wywiódł z niej, w związku z przepisami kodeksu cywilnego, uprawnienia Zakład Ubezpieczeń Społecznych do kwestionowania i zmiany podstawy wymiaru składek zadeklarowanych przez osobę prowadzącą działalność gospodarczą lub osoby z nią współpracującej. Niemniej jednak są to poglądy odosobnione i zdaniem Autora wynikają z błędnej interpretacji, przez dany skład Sądu Najwyższego, wyroku wskazanego wyżej Trybunału Konstytucyjnego. Na te właśnie odosobnione wyroki powołuje się Zakład Ubezpieczeń Społecznych w wydawanych przez siebie decyzjach dotyczących podstawy wymiaru składek twierdząc, że ma uprawnienie do kwestionowania zadeklarowanej przez przedsiębiorcę podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne.

Kwestionowanie przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych zadeklarowanej przez przedsiębiorcę podstawy wymiaru składek, pomimo braku przekonujących podstaw ku temu, jest w praktyce dosyć częste, niemniej jednak przedsiębiorca lub osoba z nim współpracująca niezgadzająca się z decyzją ZUS-u ma możliwość jej zakwestionowania poprzez wniesienie od niej odwołania do właściwego sądu powszechnego, gdzie decyzja Zakładu Ubezpieczeń Społecznych weryfikowana będzie przez niezawisły sąd, który może taką decyzję zmienić na korzyść podmiotu wnoszącego odwołanie. Decyzja Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, której nie zaskarżono do sądu staje się prawomocna.

Krzysztof Kardasz
radca prawny
K&S Kancelaria Radców Prawnych Kardasz Staszak spółka partnerska