Zakres ustawy i definicje
Sygnalista (ang. whistleblower) to osoba, która ujawnia przypadki naruszenia prawa, nadużyć czy nieetycznych działań, jakie zaobserwowała w miejscu pracy, organizacji lub instytucji. Tego typu zgłoszenia mogą być kierowane zarówno do wewnętrznych struktur danej jednostki (np. pracodawcy czy działu compliance), jak i na zewnątrz – do mediów, organów ścigania lub organizacji społecznych.
Sygnaliści działają z reguły z pobudek etycznych i w interesie publicznym, próbując przeciwdziałać zjawiskom takim jak korupcja, łamanie praw człowieka, nadużycia finansowe czy szkody wyrządzane środowisku. Ich rola w systemie prawnym i społecznym została dostrzeżona na poziomie Unii Europejskiej, czego wyrazem jest tzw. dyrektywa o sygnalistach, która została zaimplementowana także w polskim ustawodawstwie.
Kto może zostać sygnalistą?
Polskie przepisy jasno definiują, że sygnalistą może być każda osoba fizyczna, która zdobyła wiedzę o nieprawidłowościach w kontekście związanym z wykonywaniem pracy – niezależnie od formy zatrudnienia. Może to być zatem nie tylko pracownik zatrudniony na etacie, ale również zleceniobiorca, przedsiębiorca, stażysta, wolontariusz, członek zarządu, funkcjonariusz czy nawet osoba ubiegająca się o zatrudnienie.
Co istotne, aby uzyskać status sygnalisty i korzystać z ochrony prawnej, osoba zgłaszająca musi działać w dobrej wierze – tzn. mieć uzasadnione przekonanie, że rzeczywiście doszło do naruszenia prawa. Nie wystarczy być przypadkowym świadkiem zdarzenia – kluczowe jest, by informacja została pozyskana w związku z wykonywaną pracą lub działalnością zawodową.
Ustawa precyzuje pojęcia takie jak „organ publiczny”, „podmiot prawny”, „działania odwetowe” czy „działania następcze”. Wskazuje również, jakie kategorie naruszeń mogą być przedmiotem zgłoszenia – zarówno w ramach prawa Unii Europejskiej (na podstawie dyrektywy 2019/1937), jak i w zakresie polskiego ustawodawstwa, m.in. w obszarach zamówień publicznych, ochrony środowiska, bezpieczeństwa transportu czy przeciwdziałania korupcji.
Rozszerzono też obszar stosowania przepisów o przypadki naruszeń dotyczących konstytucyjnych praw i wolności obywatelskich – jednak tylko wtedy, gdy dotyczą one relacji jednostki z władzą publiczną i nie wchodzą w zakres innych dziedzin wskazanych w ustawie.
Z ochrony przewidzianej ustawą mogą korzystać osoby zgłaszające nieprawidłowości niezależnie od formy zatrudnienia – może to być pracownik etatowy, osoba na umowie cywilnoprawnej, prowadzący działalność gospodarczą, wolontariusz, a także żołnierz czy funkcjonariusz służb mundurowych. Ochrona przysługuje również wtedy, gdy zgłoszenie lub ujawnienie nieprawidłowości miało miejsce przed podjęciem pracy lub po jej zakończeniu. Co więcej, przepisy obejmują także osoby wspierające sygnalistę, osoby z nim powiązane oraz jednostki organizacyjne zatrudniające sygnalistę lub będące jego własnością.
Aby uzyskać ochronę, sygnalista musi dokonać zgłoszenia wewnętrznego, zewnętrznego lub dokonać ujawnienia publicznego, mając przy tym uzasadnione przekonanie, że przekazywana informacja o naruszeniu jest prawdziwa i faktycznie dotyczy złamania prawa. Ochrona przysługuje już od momentu zgłoszenia.
Zgłaszający naruszenia mogą liczyć na szereg zabezpieczeń przewidzianych ustawowo. Jednym z kluczowych elementów tej ochrony jest zakaz podejmowania działań odwetowych wobec sygnalistów – niezależnie od tego, czy są zatrudnieni na umowie o pracę, czy świadczą usługi na innej podstawie.
Do działań odwetowych mogą należeć m.in.:
- w przypadku pracowników: zwolnienie, odmowa awansu, obniżka wynagrodzenia, przeniesienie na mniej odpowiedzialne stanowisko,
- w przypadku współpracowników zewnętrznych: zerwanie umowy, odmowa kontynuacji współpracy, cofnięcie licencji czy ograniczenie uprawnień.
W sytuacji, gdy mimo to dojdzie do działań represyjnych, sygnalista ma prawo dochodzić pełnego odszkodowania – nie niższego niż przeciętne miesięczne wynagrodzenie krajowe ogłoszone przez GUS za poprzedni rok.
Zasady ujawnienia publicznego
Publiczne ujawnienie nieprawidłowości będzie objęte ochroną, jeśli poprzedzi je zgłoszenie wewnętrzne i zewnętrzne – lub samo zgłoszenie zewnętrzne – i nie zostaną w odpowiednim czasie podjęte żadne działania. W takich przypadkach sygnalista może upublicznić informację, nie tracąc przy tym przysługującej mu ochrony.
Obowiązki podmiotów prawnych i organów publicznych
Firmy oraz inne jednostki zatrudniające co najmniej 50 osób są zobowiązane do wdrożenia wewnętrznych procedur przyjmowania zgłoszeń i podejmowania odpowiednich działań następczych. Z obowiązku tego zwolnione są mniejsze gminy i powiaty – te liczące mniej niż 10 000 mieszkańców.
W przypadku sektora finansowego, takiego jak banki czy fundusze inwestycyjne, obowiązek stworzenia kanałów zgłoszeń ma charakter bezwzględny – niezależnie od liczby zatrudnionych.
Organy publiczne natomiast muszą stworzyć zewnętrzne systemy przyjmowania zgłoszeń, wydawać zaświadczenia o objęciu ochroną oraz prowadzić ewidencję i sporządzać coroczne sprawozdania z ich rozpatrywania.
Rola Rzecznika Praw Obywatelskich
Rzecznik Praw Obywatelskich będzie pełnił ważną funkcję w systemie – przyjmie zewnętrzne zgłoszenia, wstępnie je oceni, a następnie przekaże do właściwego organu lub sam podejmie działania w zakresie naruszeń praw obywatelskich. RPO będzie też udzielać wsparcia sygnalistom, np. w postaci informacji o ich prawach i możliwych środkach ochrony. Co roku sporządzi sprawozdanie dla Komisji Europejskiej, Sejmu i Senatu na podstawie danych otrzymanych od organów publicznych.
FAQ – Pytania i odpowiedzi
Kim jest sygnalista?
Sygnalista to osoba, która zgłasza naruszenia prawa, nadużycia lub nieetyczne działania, jakich była świadkiem w związku z pracą lub działalnością zawodową.
Jakie działania może zgłaszać sygnalista
Sygnalista może zgłaszać m.in. przypadki korupcji, naruszenia praw człowieka, nadużycia finansowe, łamanie przepisów ochrony środowiska oraz inne naruszenia prawa krajowego i unijnego.
Kto może zostać sygnalistą?
Każda osoba fizyczna, która uzyskała informacje o nieprawidłowościach w kontekście zawodowym – niezależnie od formy zatrudnienia. Może to być pracownik, zleceniobiorca, wolontariusz, stażysta, przedsiębiorca, członek zarządu, a nawet kandydat do pracy.
Jakie warunki trzeba spełnić, by zostać objętym ochroną?
Sygnalista musi działać w dobrej wierze – tzn. mieć uzasadnione przekonanie, że zgłaszana informacja jest prawdziwa i dotyczy naruszenia prawa. Ochrona przysługuje od momentu zgłoszenia.
Jakie formy zgłoszeń przewiduje ustawa?
Zgłoszenia mogą mieć formę wewnętrzną (do pracodawcy lub jednostki), zewnętrzną (do organu publicznego) albo przyjąć formę ujawnienia publicznego (np. do mediów) – pod określonymi warunkami.
Kto jeszcze oprócz sygnalisty podlega ochronie?
Ochrona obejmuje także osoby wspierające sygnalistę, osoby z nim powiązane oraz organizacje lub firmy zatrudniające go lub należące do niego.
Jakie działania są zakazane wobec sygnalistów?
Zabronione są wszelkie działania odwetowe, takie jak zwolnienie z pracy, degradacja, obniżenie wynagrodzenia, odmowa przedłużenia umowy czy cofnięcie licencji.
Jakie uprawnienia ma sygnalista w przypadku represji?
Sygnalista ma prawo do odszkodowania, które nie może być niższe niż przeciętne miesięczne wynagrodzenie krajowe. Obowiązuje również zasada odwróconego ciężaru dowodu – to pracodawca musi udowodnić, że działania wobec sygnalisty nie były odwetowe.
Jakie obowiązki mają firmy i instytucje?
Podmioty zatrudniające co najmniej 50 osób muszą wdrożyć wewnętrzne procedury zgłoszeń i działań następczych. Podmioty z sektora finansowego mają ten obowiązek bez względu na liczbę pracowników.
Jakie są zadania organów publicznych w zakresie ochrony sygnalistów
Organy publiczne muszą stworzyć kanały zgłoszeń zewnętrznych, prowadzić rejestry, udzielać informacji zwrotnych oraz wydawać zaświadczenia o objęciu ochroną.
Kiedy możliwe jest ujawnienie publiczne?
Ujawnienie publiczne jest dozwolone i objęte ochroną, gdy wcześniejsze zgłoszenie wewnętrzne lub zewnętrzne nie przyniosło rezultatów w odpowiednim czasie.
