Zdolność do czynności prawnych bez ubezwłasnowolnienia – założenia nowej regulacji
Czym będzie nowa instytucja ubezwłasnowolnienia?
Projekt ustawy o instrumentach wspieranego podejmowania decyzji wprowadza zasadniczą reformę instytucji ubezwłasnowolnienia w polskim systemie prawnym. Dotychczasowe rozwiązania, opierające się na formalnym pozbawieniu lub ograniczeniu zdolności do czynności prawnych osób pełnoletnich, zostają całkowicie zastąpione nowoczesnym i bardziej humanitarnym systemem wsparcia decyzji, który zachowuje autonomię prawną jednostki. Zmiana ta wpisuje się w zobowiązania wynikające z ratyfikowanej przez Polskę Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych, w szczególności z art. 12 ust. 3, nakładającego obowiązek zapewnienia osobom z niepełnosprawnościami dostępu do wsparcia przy korzystaniu ze zdolności do czynności prawnych. System wsparcia decyzji obejmuje także mechanizmy kontroli sądowej nad działaniami pełnomocników rejestrowanych oraz kuratorów reprezentujących, co ma zapobiegać nadużyciom i zagwarantować pełne zabezpieczenie interesów osoby wspieranej. Projekt ustawy o instrumentach wspieranego podejmowania decyzji stanowi jakościowy przełom w postrzeganiu ochrony osób z niepełnosprawnościami w polskim systemie prawnym. Eliminacja instytucji ubezwłasnowolnienia, jako środka o charakterze wykluczającym i stygmatyzującym, wpisuje się w realizację międzynarodowych standardów ochrony praw człowieka. Dotychczasowe postępowanie o ubezwłasnowolnienie, regulowane przepisami Kodeksu postępowania cywilnego, zostaje przekształcone w nowy typ spraw –o ustanowienie kuratora reprezentującego. Zmiana ta oznacza odejście od formalizmu orzekania o pozbawieniu zdolności do czynności prawnych na rzecz elastycznego systemu indywidualnie dostosowanego wsparcia.
Jakie zmiany wprowadza nowa regulacja dotycząca ubezwłasnowolnienia?
Najistotniejsze zmiany proceduralne obejmują:
- Zamianę wszystkich trwających postępowań o ubezwłasnowolnienie na postępowania o ustanowienie kuratora reprezentującego, bez konieczności ponownego składania wniosków przez uczestników postępowania.
- Automatyczne przekształcenie dotychczasowych opiekunów i kuratorów (ustanowionych na podstawie ubezwłasnowolnienia całkowitego lub częściowego) w tymczasowych kuratorów reprezentujących, działających przez okres pięciu lat od dnia wejścia w życie ustawy.
- Wprowadzenie obowiązku sporządzenia i aktualizacji inwentarza majątku osoby wspieranej przez kuratora reprezentującego.
- Możliwość zaskarżenia postanowień sądowych dotyczących ustanowienia lub uchylenia kurateli reprezentującej oraz zwolnienia pełnomocnika rejestrowanego poprzez skargę kasacyjną.
W strukturze wspieranego podejmowania decyzji wyróżnia się trzy podstawowe role:
- osobę wspieraną (decydującego) – czyli podmiot, który z własnej woli korzysta z pomocy przy podejmowaniu decyzji,
- osobę wspierającą – której zadaniem jest bezpośrednie udzielanie wsparcia osobie wspieranej,
- podmiot monitorujący – który pełni funkcję nadzorczą nad prawidłowością przebiegu procesu wspierania.
W myśl projektowanej regulacji, tradycyjna instytucja ubezwłasnowolnienia – zarówno w formie całkowitej, jak i częściowej – zostaje uchylona. Jej miejsce zajmuje system wspieranego podejmowania decyzji, który zakłada m.in. wprowadzenie następujących instytucji: asystenta prawnego, kuratora wspierającego, kuratora reprezentującego oraz pełnomocnika rejestrowanego. Nowe rozwiązania legislacyjne umożliwiają osobie dorosłej, w szczególności z niepełnosprawnością intelektualną lub psychiczną, korzystanie z pomocy osoby trzeciej przy podejmowaniu decyzji prawnych, bez formalnego pozbawiania jej zdolności do czynności prawnych. Tym samym podkreślony zostaje prymat autonomii jednostki i prawo do samostanowienia, przy jednoczesnym zagwarantowaniu adekwatnej ochrony prawnej. Instrumenty te są zróżnicowane pod względem stopnia ingerencji w sferę decyzyjną osoby wspieranej. Asystent prawny udziela jedynie wsparcia o charakterze doradczym, natomiast kurator reprezentujący może, w wyjątkowych sytuacjach, dokonywać czynności prawnych w imieniu osoby wspieranej, jednak tylko w zakresie przewidzianym przez sąd i z zachowaniem ustawowych gwarancji.
W ramach omawianej nowelizacji przewidziano szczegółowe uregulowanie elementów obligatoryjnych umowy asysty prawnej, zawieranej pomiędzy osobą przyjmującą obowiązki asystenta prawnego a osobą wnioskującą o takie wsparcie. Celem tego stosunku obligacyjnego jest zapewnienie osobie zlecającej asystę wsparcia w realizacji jej zdolności do dokonywania czynności prawnych, w odniesieniu do spraw wskazanych w treści umowy. Projekt ustawy zakłada wprowadzenie klauzuli generalnej, zgodnie z którą strony zobowiązane będą do działania z poszanowaniem zasad dobrych obyczajów. Na osobę przyjmującą obowiązki asystenta nałożony zostanie obowiązek powstrzymania się od jakiejkolwiek formy presji lub wpływu, który mógłby naruszać autonomię decyzyjną osoby zlecającej asystę. Co istotne, asystent prawny nie będzie uprawniony do dokonywania czynności prawnych w imieniu osoby zlecającej ani w trybie zastępstwa bezpośredniego, ani pośredniego. Ustawodawca przewidział także katalog przykładowych czynności, jakie mogą być przedmiotem umowy asysty prawnej. Do umowy tej znajdą zastosowanie przepisy o zleceniu, z wyjątkiem przypadków, w których ustawa wprowadza odmienne regulacje. Dla zachowania ważności umowy wymagane będzie dochowanie formy pisemnej, co służyć ma zabezpieczeniu interesów obu stron stosunku prawnego. Ustawa określa również wymogi formalne i osobowe, jakie musi spełniać osoba przyjmująca obowiązki asystenta prawnego. Dopuszczalne będzie zawarcie więcej niż jednej umowy asysty przez tę samą osobę zlecającą, a projekt precyzuje zasady współdziałania asystentów w takim przypadku. Osoba korzystająca z asysty zobowiązana będzie do przekazania asystentowi wszelkich informacji niezbędnych do należytego wykonywania przez niego powierzonych zadań. Jednocześnie, projekt przewiduje obowiązek każdorazowego uzyskania zgody osoby zlecającej na powierzenie realizacji obowiązków wynikających z umowy osobie trzeciej. Stosunek asysty wygasa z chwilą śmierci którejkolwiek ze stron – zarówno osoby zlecającej asystę, jak i asystenta prawnego.
W założeniach projektowanej nowelizacji przewiduje się wprowadzenie sądowego instrumentu wsparcia w modelu wspieranego podejmowania decyzji, który oparty będzie na konstrukcji instytucji kuratora. Przewidziano ustanowienie dwóch kategorii kuratorów: kuratora wspierającego oraz kuratora reprezentującego.
Kurator wspierający powoływany będzie w sytuacjach, w których osoba pełnoletnia wymaga umiarkowanego wsparcia w prowadzeniu swoich spraw. Zakres działania tego kuratora może obejmować ogólne wspieranie w zarządzaniu wszelkimi sprawami życiowymi, pomoc ograniczoną do określonego rodzaju spraw, bądź też wsparcie incydentalne w załatwieniu konkretnej sprawy. Osoba, dla której ustanowiono kuratora wspierającego, zachowuje pełną autonomię decyzyjną i przysługującą jej zdolność do czynności prawnych oraz procesowych. Termin „wsparcie”, zastosowany przez projektodawcę, należy interpretować jako instytucję zbliżoną funkcjonalnie do pojęcia asystencji, wykluczającą zastępowanie osoby wspieranej w podejmowaniu decyzji.
Instytucja kuratora reprezentującego stanowi rozwiązanie prawne o odmiennym charakterze niż kuratela wspierająca, znajdujące zastosowanie w sytuacjach wymagających głębszej i bardziej zdecydowanej ingerencji w sferę decyzyjną osoby, której dotyczy postępowanie. W zakresie objętym zakresem upoważnienia, kurator ten wykonuje czynności prawne w imieniu osoby, której kuratela dotyczy, co skutkuje pozbawieniem tej osoby zdolności procesowej w sprawach objętych zakresem działania kuratora. Tym samym, w granicach zakreślonych przez sąd w postanowieniu o ustanowieniu kuratora reprezentującego, dochodzi do całkowitego wyłączenia autonomii decyzyjnej osoby objętej kuratelą – w zakresie tych konkretnych spraw lub kategorii czynności, do których został umocowany kurator. Kurator ustanawiany jest na czas oznaczony, przy czym maksymalny okres jego działania nie może przekraczać pięciu lat. Ustawodawca przewidział możliwość ponownego ustanowienia kuratora po upływie tego okresu. Powyższe rozwiązanie prawne jest zgodne z międzynarodowymi standardami ochrony praw osób z niepełnosprawnościami, zgodnie z którymi środki o charakterze zastępczym nie mogą mieć charakteru bezterminowego ani nieograniczonego w czasie. Kuratela reprezentująca podlega obligatoryjnemu uchyleniu z chwilą ustania przesłanek uzasadniających jej ustanowienie. Kurator reprezentujący będzie ponadto uprawniony do żądania zwrotu koniecznych nakładów i wydatków poniesionych w związku z prowadzeniem spraw osoby, dla której został ustanowiony.
Uzupełnieniem modelu wspomaganego podejmowania decyzji, stanowiącego instrument wsparcia osób z niepełnosprawnościami w realizacji ich autonomii, jest instytucja pełnomocnictwa rejestrowego, stanowiąca alternatywny mechanizm wykonywania prawa do samostanowienia przez osoby posiadające pełną zdolność do czynności prawnych – na wypadek zaistnienia przyszłej niepełnosprawności. Koncepcja pełnomocnictwa rejestrowego oraz dyspozycji na wypadek utraty zdolności do czynności prawnych została wypracowana na forum Rady Europy i znajduje swoje normatywne odzwierciedlenie w treści Zalecenia Komitetu Ministrów Rady Europy nr (2009)11 w sprawie zasad dotyczących pełnomocnictwa rejestrowego oraz dyspozycji na wypadek niezdolności do czynności prawnych. W dokumencie tym zwrócono uwagę na stale rosnącą liczbę osób w podeszłym wieku w Europie, co wynika z poprawy jakości życia, przemian demograficznych i społecznych oraz rozwoju medycyny. Jednocześnie zauważono narastające zagrożenie związane z postępującym wzrostem liczby osób dotkniętych chorobami neurodegeneracyjnymi, w szczególności otępieniem starczym i chorobą Alzheimera. Regulacja ta została zaprojektowana z myślą o poszanowaniu i zabezpieczeniu praw wszystkich obywateli, umożliwiając im – poprzez uprzednie udzielenie stosownego pełnomocnictwa – zabezpieczenie interesów prawnych na wypadek przyszłego osłabienia zdolności psychofizycznych lub intelektualnych.
W ramach projektowanych przepisów przewidziano wprowadzenie szczególnego rodzaju pełnomocnictwa rejestrowego, obejmującego swym zakresem materię związaną ze zdrowiem człowieka, określanego mianem pełnomocnictwa medycznego. Instytucja ta została unormowana odrębnie w przepisach prawa medycznego, przy czym Kodeks cywilny zawiera jedynie ograniczone odesłanie do jej regulacji. Konieczność wyodrębnionego uregulowania wynika z faktu, iż zagadnienia dotyczące ochrony zdrowia nie mieszczą się w przedmiotowym zakresie regulacji kodeksu cywilnego. Dotychczasowy brak jednoznacznych unormowań ustawowych dotyczących pełnomocnictwa medycznego skutkował poważnymi wątpliwościami co do dopuszczalności udzielenia upoważnienia osobie trzeciej do podejmowania decyzji w tak ściśle osobistych sprawach, jakimi są kwestie opieki medycznej. W przeważającej mierze pogląd ten był oceniany negatywnie. Tymczasem w realiach praktyki medycznej, w sytuacjach, gdy pacjent traci zdolność do samodzielnego podejmowania decyzji, konieczność podjęcia niezwłocznych działań terapeutycznych może pojawić się natychmiastowo. Z tego względu przyjęto, iż skuteczność umocowania pełnomocnika medycznego winna uruchamiać się z chwilą stwierdzenia utraty zdolności decyzyjnej pacjenta. Ocena ta dokonywana będzie przez obecnych na miejscu lekarzy, którzy – zgodnie z obowiązującymi regulacjami w zakresie udzielania pomocy medycznej pacjentom niezdolnym do wyrażenia świadomej zgody – już obecnie dokonują takich rozstrzygnięć. W konsekwencji przyjęty mechanizm nie przewiduje potrzeby podejmowania dodatkowych, sformalizowanych czynności celem potwierdzenia utraty przez pacjenta zdolności do podejmowania decyzji w zakresie leczenia.
Najczęściej zadawane pytania i odpowiedzi
Czym różni się nowy system wspieranego podejmowania decyzji od dotychczasowego ubezwłasnowolnienia?
Nowy system opiera się na założeniu, że każda osoba, niezależnie od niepełnosprawności, zachowuje zdolność do czynności prawnych, a państwo ma obowiązek zapewnić jej odpowiednie wsparcie w podejmowaniu decyzji – zamiast ją formalnie tej zdolności pozbawiać. W odróżnieniu od dotychczasowego modelu, który miał charakter wykluczający i stygmatyzujący, nowa regulacja umożliwia korzystanie z pomocy przy zachowaniu autonomii jednostki.
Czy nowy system oznacza całkowite zniesienie instytucji ubezwłasnowolnienia?
Tak. Projekt ustawy przewiduje całkowitą likwidację instytucji ubezwłasnowolnienia – zarówno całkowitego, jak i częściowego. Zastępuje ją system wspieranego podejmowania decyzji, który obejmuje m.in. instytucje kuratora wspierającego, kuratora reprezentującego, pełnomocnika rejestrowanego oraz asystenta prawnego.
Czy osoby, które były wcześniej ubezwłasnowolnione, muszą ponownie składać wnioski o nowe formy wsparcia?
Nie. Wszystkie trwające postępowania o ubezwłasnowolnienie zostaną z urzędu przekształcone w sprawy o ustanowienie kuratora reprezentującego. Dotychczasowi opiekunowie i kuratorzy staną się tymczasowymi kuratorami reprezentującymi na okres 5 lat od wejścia ustawy w życie, bez konieczności składania nowych wniosków.
Czy kurator reprezentujący może działać bez ograniczeń?
Nie. Zakres jego uprawnień określa sąd w postanowieniu o ustanowieniu kuratora. Kurator może działać wyłącznie w granicach umocowania i tylko w sprawach, w których osoba wspierana została pozbawiona zdolności procesowej. Kurator ustanawiany jest na maksymalnie 5 lat, z możliwością ponowienia.
Czym różni się kurator wspierający od kuratora reprezentującego?
Kurator wspierający nie działa w imieniu osoby wspieranej, lecz udziela jej pomocy w podejmowaniu decyzji. Osoba wspierana zachowuje pełną zdolność do czynności prawnych. Kurator reprezentujący natomiast może podejmować działania w imieniu tej osoby – wyłącznie w zakresie określonym przez sąd – co oznacza częściowe wyłączenie jej autonomii.
Czy osoba może sama zdecydować, kto będzie jej asystentem prawnym lub pełnomocnikiem?
Tak. Umowa asysty prawnej jest zawierana dobrowolnie między osobą zainteresowaną wsparciem a wybraną przez nią osobą. Podobnie, pełnomocnictwo rejestrowe może być udzielone dowolnej osobie posiadającej zdolność prawną. W obu przypadkach konieczne jest zachowanie formy pisemnej oraz spełnienie określonych warunków formalnych.
Czy pełnomocnictwo rejestrowe działa natychmiast po jego udzieleniu?
Nie. Pełnomocnictwo rejestrowe (w tym medyczne) aktywuje się dopiero w momencie stwierdzenia utraty zdolności decyzyjnej przez osobę, która je uprzednio udzieliła. Oceny tej dokonuje lekarz w sytuacji wymagającej podjęcia działań w imieniu pacjenta.
Jakie są zabezpieczenia przed nadużyciami w nowym systemie?
Ustawa wprowadza sądowy nadzór nad działalnością kuratorów reprezentujących i pełnomocników rejestrowanych. Osoba wspierana może również składać skargi na ich działania. Projekt przewiduje też obowiązek aktualizacji inwentarza majątku oraz działania zgodne z zasadami dobrych obyczajów.
Co się stanie, jeśli przyczyny ustanowienia kuratora reprezentującego przestaną istnieć?
W takiej sytuacji sąd zobowiązany jest do uchylenia kurateli reprezentującej. Ustanowienie tego rodzaju kuratora ma charakter przejściowy i nie może być stosowane bezterminowo.
