Zabezpieczenie roszczeń w postępowaniu cywilnym

Czym jest postępowanie zabezpieczające?

Przepisy Kodeksu postępowania cywilnego regulują istnienie w obrocie prawnym postępowania zabezpieczającego, którego celem jest zabezpieczenie roszczenia procesowego. Ma ono charakter akcesoryjny, pomocniczy względem postępowania sądowego toczącego się w przedmiocie tego roszczenia. Oznacza to, że zabezpieczenie jest ściśle związane z postępowaniem jurysdykcyjnym, które zmierza do merytorycznego rozstrzygnięcia o prawach i obowiązkach jego Stron. Przy czym zauważyć należy, że mimo swojej akcesoryjności zachowuje ono swoją autonomię, bowiem jest odrębnym postępowaniem incydentalnym i jest wszczynane na wniosek Strony.

Może być ono udzielone w każdej sprawie cywilnej, o ile podlega ona rozpoznaniu przez sąd lub sąd polubowny. Dotyczy więc zarówno postępowań o zasądzenie świadczenia, o ustalenie istnienia lub nieistnienia, a także o ukształtowanie stosunku prawnego lub prawa. Ponadto, co do zasady, może ono zostać udzielone przed wszczęciem postępowania lub w jego toku, natomiast przepisy dopuszczają również możliwość zabezpieczenia roszczenia o świadczenie, już po uzyskaniu przez uprawnionego tytułu wykonawczego, jednak tylko wtedy, kiedy termin spełnienia tego świadczenia jeszcze nie nastąpił.

Nadmienić należy także, że istotą zabezpieczenia jest przede wszystkim ustanowienie tymczasowej ochrony prawnej, która ma ograniczyć ryzyko braku możliwości lub utrudnienia wykonania przyszłego orzeczenia wydanego w sprawie lub osiągnięcia celów postępowania, w którym zostało wydane. Orzekając o sposobie zabezpieczenia zważać należy jednak na interesy stron lub uczestników tak, aby zapewnić należytą ochronę prawną uprawnionemu, a przy tym nie obciążyć ponad potrzebę obowiązanego.

Rodzaje zabezpieczeń i sposoby jego udzielenia

Zabezpieczenia można udzielić zarówno w stosunku do roszczeń pieniężnych jak i niepieniężnych. Zależnie od rodzaju sąd może w sposób odmienny, dostosowany do charakteru danego roszczenia, dbać o interesy stron.

Przepisy przewidują różne sposoby zabezpieczenia roszczeń procesowych. W odniesieniu do roszczeń pieniężnych wyszczególnione one zostały w art. 747 Kodeksu postępowania cywilnego, a mianowicie:

1. zajęcie ruchomości, wynagrodzenia za pracę, wierzytelności z rachunku bankowego albo innej wierzytelności lub innego prawa majątkowego;
2. obciążenie nieruchomości obowiązanego hipoteką przymusową;
3. ustanowienie zakazu zbywania lub obciążania nieruchomości, która nie ma urządzonej księgi wieczystej lub której księga wieczysta zaginęła lub uległa zniszczeniu;
4. obciążenie statku albo statku w budowie hipoteką morską;
5. ustanowienie zakazu zbywania spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu;
6. ustanowienie zarządu przymusowego nad przedsiębiorstwem lub gospodarstwem rolnym obowiązanego albo zakładem wchodzącym w skład przedsiębiorstwa lub jego częścią albo częścią gospodarstwa rolnego obowiązanego.

Powyższe wyliczenie ma charakter tzw. katalogu zamkniętego. Oznacza to, że zabezpieczyć roszczenie pieniężne można tylko na takie sposoby, które zostały wskazane w ww. przepisie.

Natomiast sposoby zabezpieczenia roszczeń niepieniężnych określono w art. 755 §1 Kodeksu postępowania cywilnego, w którym wskazano, że dany sposób musi być odpowiedni w stosunku do zaistniałych w sprawie okoliczności, przy czym umożliwiono zastosowanie sposobów przewidzianych dla zabezpieczenia roszczeń pieniężnych, a nadto sąd może także:

1. unormować prawa i obowiązki stron lub uczestników postępowania na czas trwania postępowania;
2. ustanowić zakaz zbywania przedmiotów lub praw objętych postępowaniem;
3. zawiesić postępowanie egzekucyjne lub inne postępowanie zmierzające do wykonania orzeczenia;
4. uregulować sposób roztoczenia pieczy nad małoletnimi dziećmi i kontaktów z dzieckiem;
5. nakazać wpisanie stosownego ostrzeżenia w księdze wieczystej lub we właściwym rejestrze.

Wskazuje się, że w zakresie roszczeń niepieniężnych katalog możliwych sposobów zabezpieczenia jest wskazany przykładowo, a więc stanowi katalog otwarty i sąd nie jest ograniczony do zastosowania tylko tych wymienionych sposobów zabezpieczenia roszczeń niepieniężnych.

Podstawy udzielenia zabezpieczenia

Udzielenie zabezpieczenia roszczenia będzie możliwe po wykazaniu, iż zostały w sprawie spełnione przede wszystkim dwie przesłanki, a mianowicie należy uprawdopodobnić istnienie roszczenia dochodzonego w postępowaniu sądowym, a także, że osoba wnioskująca posiada interes prawny w udzieleniu zabezpieczenia. Przy czym każda strona i uczestnik postępowania może wystąpić ze stosownym wnioskiem.

Uprawdopodobnienie roszczenia polega przede wszystkim na uzasadnieniu zgłoszonych twierdzeń odnoszących się do istnienia roszczenia, którego zabezpieczenia oczekuje wnioskodawca. Przy czym nie jest wymagane zachowanie przepisów szczegółowych regulujących postępowanie dowodowe. Uprawniony musi zatem w taki sposób skonstruować wniosek, aby dać sądowi przekonanie, że roszczenie rzeczywiście istnieje i jest wymagalne.

O zaistnieniu interesu prawnego w udzieleniu zabezpieczenia można mówić w sytuacji, kiedy brak odpowiedniego zabezpieczenia może skutkować uniemożliwieniem lub poważnym utrudnieniem wykonania orzeczenia, które zapadnie w toczącym się postępowaniu sądowym lub jeśli z jakiegokolwiek innego powodu osiągnięcie celu postepowania stanie się niemożliwe lub poważnie utrudnione.

Co do zasady wymienione powyżej podstawy udzielenia zabezpieczenia należy spełnić kumulatywnie, natomiast przepisy przewidują wyjątki od tej zasady, np. w sprawach o alimenty.

Procedura złożenia wniosku o zabezpieczenie

Sąd co do zasady udziela zabezpieczenia na wniosek uprawnionego podmiotu, natomiast w określonych prawem sytuacjach może dokonać tego również z urzędu.  Wniosek musi odpowiadać wymaganiom przewidzianym jak dla zwykłego pisma procesowego, określonym w art. 126 Kodeksu postępowania cywilnego, a ponadto należy w nim wskazać również:

1. sposób zabezpieczenia, a w sprawach o roszczenie pieniężne także sumę zabezpieczenia;
2. uprawdopodobnienie okoliczności uzasadniających wniosek.

Przy czym jeśli wniosek o udzielenie zabezpieczenia składany jest przed wszczęciem właściwego postępowania sądowego należy również zwięźle przedstawić przedmiot sprawy. Natomiast w sprawach własności intelektualnej należy podać informację o tym czy toczyło bądź obecnie toczy się postępowanie w przedmiocie unieważnienia prawa wyłącznego, a w przypadku braku takowej wiedzy, należy zamieścić stosowne oświadczenie strony lub uczestnika postępowania.

Właściwym do udzielenia zabezpieczenia jest sąd, który jest właściwy do rozpoznania postępowania sądowego w sprawie w i instancji. Natomiast jeśli nie można takiego sądu ustalić to właściwość ustala się na podstawie okręgu w jakim postanowienie o udzieleniu zabezpieczenia ma być wykonane, a jeśli ma to nastąpić w kilku okręgach to właściwym do rozpoznania sprawy jest sąd rejonowy dla m.st. Warszawy. Jeśli wniosek składa się w toku postępowania to orzeka o nim sąd instancji, w której toczy się sprawa, z wyjątkiem Sądu Najwyższego, wtedy bowiem w tym zakresie orzeka sąd I instancji.

Złożenie wniosku o udzielenie zabezpieczenia podlega opłacie w kwocie 100,00 zł.

Skutki i czas obowiązywania zabezpieczenia

Sąd  prowadząc postępowanie w przedmiocie udzielenia zabezpieczenia orzeka w granicach złożonego wniosku, będącego podstawą jego wszczęcia, i bazuje na materiale zebranym w sprawie. Przy czym zauważyć należy, że zabezpieczenie co do zasady nie może zmierzać do zaspokojenia roszczenia.

W przedmiocie udzielenia zabezpieczenia sąd orzeka w formie postanowienia, którego wykonanie może zostać uzależnione od złożenia przez uprawnionego kaucji na zabezpieczenie roszczeń obowiązanego lub, stosownie do okoliczności, innych osób, powstałych w wyniku wykonania postanowienia o zabezpieczeniu.

Zabezpieczenie wywołuje skutki wskazane w treści właściwego postanowienia do czasu wystąpienia okoliczności powodującej jego upadek. Dochodzi do tego w sytuacji prawomocnego zwrotu albo odrzucenia pozwu lub wniosku, oddalenia powództwa lub wniosku albo umorzenia postępowania. Ponadto może upaść zabezpieczenie udzielone przed wszczęciem właściwego postępowania sądowego, jeśli uprawniony w postępowaniu sądowym nie wystąpił o całość roszczenia lub wystąpił z roszczeniem innym niż to, które zostało zabezpieczone.

W sytuacji, gdy dojdzie do upadku zabezpieczenia to zostaje ono pozbawione skutków prawnych, jakie się z nim wiążą.