W Polsce obecnie obowiązują różnego rodzaju formy zatrudnienia. Choć powszechne są m.in. umowy cywilno-prawne (umowy zlecenia i o dzieło), to nie są one traktowane jako stosunek pracy. O tym mówimy wyłącznie w sytuacji, gdy dana osoba została przyjęta na wybrane stanowisko na mocy umowy o pracę. Warto wiedzieć, że w pewnych okolicznościach może zostać stwierdzona pozorność UoP. Co to oznacza? Kiedy umowa o pracę zostaje uznana za pozorną? I – co najważniejsze – jakie są z tego tytułu konsekwencje dla pracownika i pracodawcy? Temat ten omawiamy szerzej w niniejszym artykule. Zachęcamy do przeczytania go już teraz.
Umowa o pracę – najważniejsze informacje
To rodzaj czynności prawnej, w ramach której dwie strony umowy, czyli pracodawca i pracownik, składają zgodne oświadczenia woli. W nich potwierdzają wzajemne zobowiązania, w tym:
- ze strony zatrudnianego – wykonywanie określonego rodzaju pracy na rzecz zatrudniającego, pod jego kierownictwem, w wyznaczonym miejscu i czasie,
- ze strony zatrudniającego – przyjęcie na wybrane stanowisko danej osoby i wynagradzanie świadczonej na jego rzecz pracy.
Warto wiedzieć, że umowy o pracę dzielimy na trzy główne rodzaje – na okres próbny, czas określony i czas nieokreślony. Każda z nich niesie ze sobą pewne konsekwencje dla obu stron. W pierwszym przypadku umowa może trwać maksymalnie 3 miesiące, a po tym terminie współpraca albo zostaje zakończona, albo pracodawca i pracownik zawierają nowy kontrakt – tym razem już na czas określony albo nieokreślony.
Umowa na czas określony, jak sama nazwa wskazuje, zawierana jest na wybrany okres. Może wynosić on pół roku, rok czy dwa lata. Wygasa automatycznie po upływie wyznaczonego terminu, ale bywa też rozwiązana poprzez wypowiedzenie (o ile zawiera stosowną klauzulę lub trwa dłużej niż 6 miesięcy). Warto również wskazać, że nieprzerwany okres umowy (lub z maksymalnie 3-miesięczną przerwą między kontraktami) nie powinien wynosić więcej niż 33 miesiące, a liczba zawartych umów przekraczać 3. Jeśli tak się dzieje, pracownik ma prawo wnieść pozew o przekształcenie umowy na czas określony w umowę na czas nieokreślony.
Tę z kolei uznaje się za najbardziej stabilną formę zatrudnienia. Trwa do momentu, aż jedna ze stron jej nie wypowie. Co więcej – pracownik jest lepiej chroniony przez nią. Pracodawca bowiem, wypowiadając umowę zatrudnionemu, musi uzasadnić tę decyzję.
Mimo różnic czasowych, umowy o pracę mają pewne wspólne cechy, w tym m.in. określenie:
- stron umowy,
- adresu siedziby pracodawcy,
- daty zawarcia umowy,
- rodzaju wykonywanej pracy,
- miejsca, gdzie będzie ona realizowana (nie musi ograniczać się do jednego; w niektórych przypadkach pracownik sam może określić, gdzie będzie ją wykonywać),
- wynagrodzenia za pracę wraz ze wskazaniem jego składowych,
- wymiaru czasu pracy,
- dnia rozpoczęcia realizacji zadań zawodowych.
Czym jest pozorność umowy i kiedy może zostać stwierdzona pozorność umowy o pracę?
W Kodeksie cywilnym zostały przewidziane tzw. wady oświadczeń woli. Termin ten określa okoliczności (np. stan wiedzy lub psychiki człowieka, ale także interes osoby składającej oświadczenie woli, ale i dobrą wiarę tych, do których oświadczenie jest ono skierowane), mogące spowodować nieważność (bezwzględną lub względną) umowy. Wśród nich wylicza się:
- brak świadomości lub swobody powzięcia decyzji i wyrażenia woli (np. w przypadku chorób psychicznych),
- błąd (mylne wyobrażenie o rzeczywistym stanie rzeczy),
- groźba (wymuszone oświadczenia woli),
- pozorność (brak zamiaru wywołania skutków prawnych przy zamiarze stworzenia okoliczności mylących osób trzecich).
W pozorności duże znaczenie ma to, że różnica między złożonymi oświadczeniami a faktyczną wolą osób składających je sobie w ramach umowy, znana jest i akceptowana przez obie strony.
Jak to wygląda w przypadku umowy o pracę? Kiedy może ona zostać uznana za pozorną? W tym miejscu warto zaznaczyć, że sam Kodeks pracy nie ma jej definicji, natomiast stosuje się często odwołanie z art. 300 KP, który odnosi sprawy nieuregulowane do Kodeksu cywilnego (jeśli nie są one sprzeczne z zasadami prawa pracy), więc pozorności, jaką przedstawiliśmy powyżej.
Kiedy umowa o pracę może zostać uznana za pozorną? Dzieje się tak np. w sytuacji, gdy obie strony ukrywają rzeczywisty powód zawarcia takiej umowy, tj. uzyskanie korzyści majątkowej, a postanowienia oświadczeń woli nie są spełniane, czyli np.:
- pracownik nie świadczy pracy na rzecz pracodawcy,
- umowa została rzeczywiście podpisana z innych powodów (choroba osoby „zatrudnionej”, uniemożliwiająca wykonywanie pracy, otrzymuje jednak świadczenia społeczne np. chorobowe),
- sama praca wykonywana jest na podstawie np. umowy cywilnoprawnej.
Co się dzieje w sytuacji, gdy zostanie stwierdzona pozorność umowy o pracę?
Jeśli doszło do stwierdzenia pozorności umowy o pracę przez ZUS, pracownik nie ma uprawnień do korzystania z pracowniczych ubezpieczeń społecznych. Warto też mieć na uwadze fakt, że jeśli zostały pobrane już jakieś świadczenia, to dotychczasowy „zatrudniony” będzie musiał zwrócić całą kwotę. Jeśli natomiast nie zostaną one oddane we wskazanym terminie, może zostać wszczęta egzekucja z jego majątku.
Pracodawca natomiast musi wyrejestrować daną osobę, a także dokonać korekt dokumentów rozliczeniowych, w tym:
- wyzerować podstawy wymiaru składek w imiennych raportach ZUS RCA i RSA,
- wyksięgować z kosztów uzyskania przychodów kwoty wypłaconych wynagrodzeń,
- w przypadku złożenia rocznego zeznania podatkowego – skorygować je.
Kolejną konsekwencją dla zatrudniającego mogą być potencjalne kontrole skarbowe i audyty. W takiej sytuacji wykrycie kolejnych potencjalnych nieprawidłowości może skutkować dotkliwymi karami ze strony US.
Odwołanie od decyzji ZUS
Warto mieć na uwadze fakt, że zarówno pracodawcy, jak i pracownikowi przysługuje prawo do odwołania się od decyzji ZUS. Jeśli stoją na stanowisku, że umowa nie miała charakteru pozornego, mogą wnieść pozew do sądu. Sprawa zostanie wnikliwie prześledzona przez właściwy do tego sąd okręgowy, a na tym, jaki będzie wyrok, zaważą dostarczone przez strony dowody. W takich sytuacjach zaś pomocne może być wsparcie prawników specjalizujących się w materii Prawa pracy, którzy będą skutecznie reprezentować przed sądem interesy klienta.
