Sprawy spadkowe – zmiany w przepisach

W listopadzie 2023 r. weszła w życie nowelizacja przepisów prawa spadkowego, która wprowadziła istotne zmiany stanowiące odpowiedź na częste problemy pojawiające się w sprawach związanych z nabyciem spadku.

Jedną ze zmian, którą należy ocenić pozytywnie jest uproszczenie procedury odrzucenia spadku w imieniu małoletnich dzieci. Zgodnie z wcześniej obowiązującymi przepisami w przypadku, gdy rodzic chciał odrzucić spadek w imieniu małoletniego dziecka musiał wcześniej uzyskać zgodę sądu opiekuńczego na złożenie takiego oświadczenia w sądzie spadku lub przed notariuszem. Uzyskanie takiej zgody znacznie wydłużało postępowanie spadkowe, a co więcej często prowadziło do sytuacji, w których po uzyskaniu zezwolenia sądu opiekuńczego na odrzucenie spadku, rodzice małoletniego zapominali o złożeniu oświadczenia o odrzuceniu spadku w sądzie bądź przed notariuszem traktując sprawę jako zakończoną, w konsekwencji uchybiając sześciomiesięcznemu terminowi na złożenie takiego oświadczenia, co prowadziło z mocy prawa do przyjęcia spadku przez małoletniego z dobrodziejstwem inwentarza.

Zgodnie z wprowadzoną nowelizacją w przypadku, gdy rodzic, który odrzucił spadek we własnym imieniu, następnie chce odrzucić spadek w imieniu małoletniego dziecka, które wstąpiło do kręgu spadkobierców w jego miejsce, może to zrobić bez zezwolenia sądu opiekuńczego pod warunkiem, że drugi rodzic, któremu przysługuje władza rodzicielska wyraża na to zgodę.

W braku porozumienia pomiędzy rodzicami, a także w sytuacji gdy dziecko jest powołane do dziedziczenia jako pierwsze (tj. rodzic nie odrzucił wcześniej spadku w imieniu własnym, gdyż nie był uprawniony do dziedziczenia np. gdy dziecko dziedziczy spadek po drugim rodzicu), wówczas uzyskanie zgody sądu opiekuńczego nadal pozostaje obligatoryjne, zaś termin 6 miesięcy na złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku ulega zawieszeniu do czasu uzyskania takiego zezwolenia. Co istotne, zgodnie z wprowadzoną nowelizacją w przypadku jeśli konieczność uzyskania zgody na odrzucenie spadku w imieniu małoletniego dziecka powstanie w toku postępowania spadkowego toczącego się przed sądem spadku – wówczas ten sąd, a nie jak dotychczas sąd opiekuńczy, będzie właściwy do wydania stosowanego zezwolenia. Jeśli jednak obowiązek uzyskania zgody powstanie przed wszczęciem postępowania spadkowego (np. gdy oświadczenie ma zostać złożone przed notariuszem) – wówczas sądem właściwym do wydania zezwolenia pozostaje sąd opiekuńczy.  Podkreślić należy, że nowe przepisy w powyższym zakresie mają zastosowanie również do spadków otwartych przed nowelizacją tj. przed 15 listopada 2023 r.

Kolejną istotną zmianą jest ograniczenie katalogu osób uprawnionych do dziedziczenia. Przed wprowadzoną nowelizacją w sytuacji braku małżonka, zstępnych (dzieci, wnuki, prawnuki), rodziców, rodzeństwa czy zstępnych rodzeństwa spadkodawcy uprawnionymi do dziedziczenia byli dziadkowie spadkodawcy w częściach równych. W przypadku, gdy jeden z dziadków spadkodawcy nie dożył otwarcia spadku jego udział przypadał jego zstępnym tj. dzieciom, wnukom, prawnukom itd. Ustawodawca nie sprecyzował jednak do którego pokolenia zstępnych dziadków spadkodawcy należy ustalać krąg uprawnionych do dziedziczenia po spadkodawcy. Powyższe prowadziło do sytuacji, w których uprawnionymi do spadku okazywały się osoby z dalekiego kręgu rodziny spadkodawcy (wujkowie, ciotki, dalsi kuzyni spadkodawcy), które nie utrzymywały kontaktu ze spadkodawcą za jego życia, a czasami nawet nie mieli o nim wiedzy, co w praktyce utrudniało ustalenie ich tożsamości na potrzeby przeprowadzenia postępowania spadkowego, co znacznie wydłużało uregulowanie kwestii prawnych związanych ze spadkodawcą po jego śmierci jak np. uregulowanie stanu prawnego nieruchomości należącej do spadkobiercy.

Listopadowa nowelizacja wprowadziła zasadę, zgodnie z którą w przypadku, gdy jeden z dziadków spadkodawcy nie dożył otwarcia spadku uprawnionymi do przypadającego mu udziału są wyłącznie dzieci oraz wnuki zmarłego dziadka, zaś w przypadku ich braku jego udział spadkowy przypada pozostałym dziadkom w częściach równych. Powyższa zasada ma  zastosowanie do spadków otwartych po 15 listopada 2023 r., a zatem w sytuacji gdy śmierć spadkodawcy nastąpiła po tej dacie.

Kolejną istotną zmianą jest rozszerzenie przez ustawodawcę katalogu przypadków, w których spadkobierca może zostać uznany przez sąd za niegodnego dziedziczenia. Zgodnie z nowymi przepisami niegodnym dziedziczenia może zostać uznany spadkobierca, który uporczywie uchylał się wobec spadkodawcy od obowiązku alimentacyjnego określonego orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową (np. ojciec nie łożył na utrzymanie syna niemogącego samodzielnie się utrzymać), a także w przypadku gdy uporczywie uchylał się od wykonywania pieczy nad spadkodawcą, w szczególności wynikającego z władzy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego, małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy oraz obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka. Pamiętać jednak należy, że w celu uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia koniecznym jest zainicjowanie odrębnego postępowania sądowego.

Warto wskazać, że sprawy spadkowe nie należą do łatwych, tym samym pomimo wprowadzonej nowelizacji ułatwiającej wybrane aspekty związane z dziedziczeniem warto przed wystąpieniem z wnioskiem o stwierdzenie nabycia spadku bądź z powództwem o uznanie spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia zwrócić się z prośbą o analizę sprawy do prawnika, co pozwoli uniknąć ewentualnych omyłek m.in. w zakresie ustalenia spadkobierców czy podstawy dziedziczenia, mogących skutkować znacznym wydłużeniem postępowania.